PUBLIKUJEMY RAPORT: Szkolne talenty Europy

25 kwietnia 2017

Raport i najważniejsze wątki z raportu opublikowanego podczas konferencji ZNP i Evidence Institute: „Szkolne talenty Europy u progu zmian. Polscy uczniowie w najnowszych badaniach międzynarodowych”. Transmisja konferencji: https://www.facebook.com/znpedupl/

RAPORT SZKOLNE TALENTY EUROPY (pdf)

Raport oparty na drobiazgowej analizie badań PISA 2015 i TIMSS 2015 i PIRLS przedstawia rzetelny obraz poziomu polskich uczniów na tle Europy i rozwiniętych państw świata. Badania wiedzy i umiejętności uczniów stanowią ważną jakościową zmianę w edukacji. Ich celem jest określenie efektów kształcenia i skupienie się na tym co potrafią uczniowie a nie na nakładach i samej organizacji kształcenia. Systemy oświaty różnią się znacznie między krajami i nie ma jednego rozwiązania, które przynosiłoby dobre efekty w każdej szkole czy każdym kraju. Kraje i szkoły różnią się także nakładami finansowymi ponoszonymi na kształcenie jednego ucznia, metodami nauczania czy organizacją pracy nauczycieli. Badania pokazują jednak, że nie ma bezpośredniego przełożenia między nakładami czy organizacją pracy a efektami kształcenia. Stąd ważna jest całościowa ocena tego jaki poziom kompetencji prezentują uczniowie.

Czym jest TIMSS?

TIMSS to międzynarodowy program pomiaru osiągnięć szkolnych w matematyce i przyrodoznawstwie. Program jest przeznaczony dla dziesięcioletnich uczniów w czwartym roku nauki i czternastoletnich w ósmym roku. W 2015 r. w badaniu TIMSS wzięło udział 57 samodzielnych państw lub autonomicznych części składowych państw ze wszystkich zamieszkanych kontynentów. Polska przystąpiła do badania TIMSS w 2011 r. W 2015 r. badaniem w Polsce objęto 4747 uczniów z 254 oddziałów klasy czwartej w 150 szkołach podstawowych. Uczniowie badani w 2015 r. byli starsi i kształceni o rok dłużej, dlatego porównanie średnich wskaźników osiągnięć w latach 2011 i 2015 nie dostarcza informacji o zmianach efektywności kształcenia w Polsce.

Główne wyniki z badania:

Polscy uczniowie są w czołówce europejskiej pod względem osiągnięć przyrodniczych. Średnia osiągnięć przyrodniczych polskich uczniów wynosi 547 punktów. Ten wynik daje Polsce 10 miejsce wśród 47 krajów, w których przeprowadzono test z przyrody. W Europie Polska zajmuje trzecie miejsce.
W matematyce pomysłowość polskich uczniów przeważa nad wiadomościami. Polscy uczniowie wypadli znacznie lepiej w zadaniach wymagających rozwiązywania problemów matema¬tycznych niż w zadaniach na odtwarzanie wiadomości. W rankingu rozwiązywania problemów Polska zajęła w Europie piąte miejsce.
Polscy uczniowie najmniej lubią szkołę spośród wszystkich uczniów w Europie. Wynik w całej skali lubienia szkoły dał polskim uczniom czwarte miejsce od końca, ex aequo z uczniami na Tajwanie. Jeszcze mniej lubią szkołę dzieci w Hong Kongu i Japonii. Polscy uczniowie są w Europie na ostatnim miejscu, za francuskimi i czeskimi.
Polscy uczniowie czują się bezpiecznie wśród innych uczniów. Pod względem poczucia bezpieczeństwa Polska ma na świecie wysoką, siódmą pozycję. W Europie Polska jest czwarta
Polska jest krajem umiarkowanych nierówności oświatowych. W Polsce zróżnicowanie osiągnięć matematycznych wynosi 71 punktów, co lokuje nas na 16. miejscu na świecie i 12. miejscu w Europie. Zróżnicowanie osiągnięć przyrodniczych jest podobne: 69 punktów, 14. miejsce na świecie i 11. w Europie. W matematyce odsetki polskich uczniów na poszczególnych poziomach nie różnią się istotnie średnich europejskich, ale w przyrodzie mamy istotnie mniej niskich wyników i więcej wysokich.
Polska i Słowacja przodują pod względem liczby uczniów nauczanych przez nauczycieli z pełnym wykształceniem wyższym. Na świecie pod kierunkiem nauczycieli z pełnym wykształceniem uniwersyteckim II stopnia (odpowiednikiem naszego magisterium) uczy się matematyki 26 proc. uczniów, a przyrody – 28 proc. W Polsce, odpowiednio, 97 i 100 proc. Podobnie jest tylko w szkołach na Słowacji.
Polscy nauczyciele nie narzekają na przeciążenie obowiązkami, ale praca daje im małą satysfakcję. Pod względem odczuwanego obciążenia zawodowego polscy nauczyciele znaleźli się na przedostatnim miejscu na świecie. Jeszcze mniej obciążeni czują się tylko ich koledzy w Gruzji

Czym jest PISA?

Badanie PISA to obecnie największe na świecie badanie umiejętności uczniów. W PISA 2015 wzięło udział ponad pół miliona 15-latków reprezentujących 28 milionów swoich rówieśników z 72 krajów, w tym wszystkich krajów OECD. Polska brała udział po raz szósty. Edycja z 2015 roku była wyjątkowa, gdyż po raz pierwszy uczniowie rozwiązywali testy wyłącznie na komputerach. W każdej edycji badacze koncentrują się na pomiarze jednej dziedziny. W 2015 roku były to pytania z zakresu rozumowania w naukach przyrodniczych. Podczas dwugodzinnego testu oceniano także czytanie ze zrozumieniem, myślenie matematyczne, grupowe rozwiązywanie problemów oraz wiedzę ekonomiczną.

Polska jest pod względem liczby zdolnych uczniów czwartą siłą Unii Europejskiej. Nasi najlepsi uczniowie stanowią 7% najzdolniejszych uczniów w Europie. Wysoka jakość kształcenia w Polsce powoduje, że przebijamy pod tym względem takie kraje, jak Włochy i Hiszpania.

W edycji 2015 polscy uczniowie utrzymali wysoką pozycję w rankingu międzynarodowym. We wszystkich dziedzinach polscy gimnazjaliści uzyskali wyniki powyżej średniej OECD. W naukach przyrodniczych Polacy zajęli 10 miejsce na 26 kraje Unii Europejskiej biorące udział w badaniu. W czytaniu zajęli 5 miejsce, a w matematyce 9 miejsce. W Unii Europejskiej lepsze wyniki w naukach przyrodniczych uzyskali 15-latkowie z Estonii, Finlandii, Słowenii, Niemiec, Holandii i Wielkiej Brytanii. W czytaniu lepsze wyniki od nas uzyskały tylko Finlandia, Irlandia i Estonia.

Nie ma więc wątpliwości, że polscy uczniowie nie radzą sobie z testem na komputerze tak dobrze, jak ich rówieśnicy w krajach OECD i miało to negatywny wpływ na ich wyniki PISA 2015.

Polska jest pod względem liczby zdolnych uczniów czwartą siłą Unii Europejskiej. Nasi najlepsi uczniowie stanowią 7% najzdolniejszych uczniów w Europie. Wysoka jakość kształcenia w Polsce powoduje, że przebijamy pod tym względem kraje z podobną lub nawet większą liczbą ludności.
W Polsce obserwuje się większe różnice międzypłciowe w zakresie umiejętności matematycznych i przyrodniczych niż średnio w państwach UE. Różnica w zakresie czytania jest w Polsce taka sama, jak średnio w UE.
Polscy uczniowie, w porównaniu do średniej dla krajów Unii Europejskiej, charakteryzują się przeciętną motywacją wewnętrzną do uczenia się przedmiotów przyrodniczych. Nie wypadamy jednak w tym wskaźniku źle, gdyż w wielu państwach, w tym tych notujących wysokie wyniki (np. Austria, Holandia, Finlandia, Niemcy) uczniowie deklarują, że niezbyt lubią się uczyć tych przedmiotów.
Dane wskazują, że motywacja zewnętrzna uczniów do nauki przedmiotów przyrodniczych w grupie państw UE, jest większą niż motywacja wewnętrzna. W Polsce jej wskaźnik jest równy średniej dla państw UE. Najwyższą motywację zewnętrzną obserwuje się w Wielkiej Brytanii, a najniższą w Austrii i Niemczech.
Polscy 15-latkowie rzadziej niż ich rówieśnicy z innych państw widzą się jako inżynierowie i pracownicy związani z badaniami naukowymi w zakresie nauk ścisłych i o życiu. Niewielki odsetek polskich 15-latków (tylko 1,4%) oczekuje, że będzie pracować w branży ICT. Zawody medyczne są wśród polskich uczniów częściej wskazywane jako oczekiwana ścieżka kariery, niż zawody inżynieryjne.
Prezentowane wyniki świadczą o tym, że polskie szkoły mają bardzo wysoki stopień spójności, wyższy niż średnia dla państw UE. Wyniki uczniów w każdej szkole w Polsce są do siebie dość podobne, co świadczy o tym, że szkoły są (en masse) prawdopodobnie mało selekcyjne i o dość zbliżonej efektywności nauczania. Wyniki badania PISA 2015 potwierdzają więc, że reforma edukacji z 1999 roku spełniła jeden ze swoich celów, którym było dbanie o spójność społeczną.
Polscy uczniowie opuszczają zajęcia na poziomie podobnym do średniej dla państw UE. W Polsce nie występują żadne różnice w częstotliwości opuszczania lekcji między uczniami o różnym statusie społeczno-materialnym. Wielu polskich uczniów spóźnia się na zajęcia. Ten wskaźnik jest u nas najwyższy w Unii Europejskiej i wyraźnie powyżej średniej dla UE. Im wyższy status społeczno-ekonomiczny, tym częściej uczniowie w Polsce się spóźniają. To wyjątkowa sytuacja, gdyż w większości państw to mniej zamożni uczniowie częściej się spóźniają.
Szczegółowo o wynikach w obszarze dominującej dziedziny (nauki przyrodnicze)

Polska szkoła w zakresie Rozumowania w naukach przyrodniczych pokazuje nieznaczną, ale pozytywną zmianę – zmniejsza się liczba uczniów najsłabszych, z osiągnięciami poniżej 2 poziomu umiejętności z 17% w 2016 roku do 16,3% w 2015 roku. Z drugiej strony wzrasta liczba uczniów z najlepszymi wynikami powyżej 5 poziomu umiejętności z 6,8 % w 2006 roku do 7,3% w 2015 roku.
Wynik polskich uczniów w zakresie interpretacji danych i dowodów naukowych był na poziomie 501 punktów w 2015 roku co dało 9 miejsce wśród krajów UE (wynik powyżej średniej OECD). W 2006 roku Polska, osiągając 494 punkty w tym zakresie, wśród krajów UE była dopiero na 17 miejscu i miała wynik poniżej średniej krajów OECD.
Na podskali planowanie i ocena poprawności procedur badawczych wynik Polski wyniósł 502 punkty, co daje 10 rezultat wśród krajów UE. W 2006 roku Polska osiągnęła 483 punkty, wśród krajów UE była dopiero na dalekim 20 miejscu i miała wynik poniżej średniej krajów OECD.
63,4 % w 2015 roku 62% w 2006 roku polskich uczniów deklarowało, że nigdy lub prawie nigdy nie spędzają czasu w laboratorium na lekcjach przyrody, w 2006 roku było to. Średnio w krajach OECD w 2006 roku było to 32 , a 2015 roku niespełna 33%! Na tle innych krajów OECD oraz krajów UE wypadmy bardzo słabo.
Zmienia się nastawienie polskich uczniów do nauki przedmiotów przyrodniczych, od 2006 roku mamy jeden z najwyższych przyrostów wskaźnika mówiącego o w poszerzaniu swojej wiedzy w obszarze przedmiotów przyrodniczych.

Badanie PIACC

Badanie PIAAC zrealizowane przez OECD w 2011 roku to jedyne międzynarodowe badanie kluczowych umiejętności dorosłych osób. W badaniu wzięło udział kilkadziesiąt krajów, w tym kilkanaście krajów Unii Europejskiej.

W badaniu PIAAC mierzono przede wszystkim umiejętności czytania tekstów oraz myślenia matematycznego. W tych dwóch dziedzinach zadania testowe odwoływały się do rzeczywistych sytuacji życiowych, sprawdzając, na ile osoby dorosłe potrafią wykorzystać swoją wiedzę i umiejętności do rozwiązywania problemów napotykanych na co dzień. Pod względem średniego wyniku Polska wypadła w tym badaniu poniżej przeciętnej, jednak średnia ukrywa znaczne zróżnicowanie w poziomie umiejętności między osobami w różnym wieku.

Najmłodsi Polacy posiadają umiejętności na poziomie wyższym niż średnia europejska. Polacy w wieku 16-19 lat posiadają umiejętności czytania ze zrozumieniem znacząco wyższe niż średnio w Europie, a pod względem umiejętności matematycznych są blisko tej średniej. Lepsze lub bliskie średniej wyniki osiągnęły też osoby w wieku 20-24 lat.
Umiejętności starszych Polaków nie różnią się lub są poniżej średniej europejskiej. Dorośli Polacy szczególnie słabo wypadają w zakresie umiejętności matematycznych.
Gdyby w Polsce nadal na studia szło jedynie 10% najlepszych uczniów, to ich umiejętności wzrosłyby z poziomu 630 punktów na skali badania PISA do poziomu ok. 650-660 punktów. Jednak masowość kształcenia powoduje, że średni poziom umiejętności studentów spadł z szacowanych 630 punktów w 1990 roku, do poniżej 580 punktów w 2005 i 2006 roku (dla ostatnich roczników, które nie skorzystały jeszcze z reformy wprowadzającej gimnazja oraz inne nowoczesne rozwiązania w polskiej edukacji). W kolejnych latach poziom studentów wzrastał do poziomu ok. 590 punktów na skali PISA lub więcej, jednak wciąż średni studenci reprezentowali w swojej masie poziom niższy niż w roku 1990.

O czym i na podstawie jakich badań jest ten raport?

Raport podsumowuje wyniki ostatnich badań PISA, TIMSS oraz PIAAC. Badania PISA i TIMSS to największe badania umiejętności uczniów na świecie. Swoim zasięgiem obejmują wszystkie rozwinięte gospodarki świata. Badanie PIAAC to jedyne międzynarodowe badanie umiejętności dorosłych.
PISA bada, na ile 15-letni uczniowie potrafią zastosować do rozwiązywania problemów wiedzę i umiejętności wyniesione ze szkoły. W PISA 2015 badano przede wszystkim umiejętności rozumowania w naukach przyrodniczych, ale także umiejętności matematyczne i czytania ze zrozumieniem.
TIMSS bada osiągnięcia szkolne w matematyce i przyrodoznawstwie. W 2015 roku w Polsce badanie objęło 10-letnich uczniów w 4 roku nauki w szkołach podstawowych.
Badanie PIAAC realizowane było w Polsce w 2011 i 2012 roku i objęło osoby w wieku 16-65 lat. Badano umiejętności rozumienia tekstu, rozumowania matematycznego oraz wykorzystywania technologii informacyjno-komunikacyjnych.

PODSUMOWANIE KLUCZOWYCH WYNIKÓW

Poziom wiedzy i umiejętności młodych Polaków

Osiągnięcia polskich 15-latków są powyżej średniej OECD i średniej Unii Europejskiej. W naukach przyrodniczych Polacy zajęli 10 miejsce na 26 krajów Unii Europejskiej biorących udział w badaniu. W czytaniu zajęli 5 miejsce, a w matematyce 8 miejsce. W Unii Europejskiej lepsze wyniki w naukach przyrodniczych uzyskali 15-latkowie z Estonii, Finlandii, Słowenii, Niemiec, Holandii i Wielkiej Brytanii. W czytaniu lepsze wyniki od nas uzyskały tylko Finlandia, Irlandia i Estonia.
Polska jest krajem mniej zamożnym niż większość krajów europejskich, a polskie rodziny mają średnio niższe wykształcenie i niższe zasoby kulturowe. Po uwzględnieniu czynników społeczno-ekonomicznych wyniki Polski w naukach przyrodniczych przesuwają się z 10 na 4 miejsce w Unii Europejskiej. Pokazuje to wysoką efektywność polskich szkół, które pracują w mniej sprzyjających warunkach społeczno-ekonomicznych.
Uczniowie 4 klas szkół podstawowych plasują się pod względem wiedzy z nauk przyrodniczych na 3 miejscu w Europie i w pierwszej dziesiątce w matematyce. W matematyce polscy 10-latkowie mają bardzo dobre umiejętności rozumowania matematycznego, ale widoczne są braki w ich wiedzy.
Polscy uczniowie nie radzą sobie z testem na komputerze tak dobrze, jak ich rówieśnicy w krajach OECD. Pokazuje to znaczne braki w umiejętnościach cyfrowych naszych 15-latków. W PISA 2012 Polska należała do ścisłej czołówki europejskiej, a w PISA 2015 plasujemy się powyżej średniej, ale za najlepszymi krajami. Spadek wyników polskich uczniów między PISA 2012 i PISA 2015 można wiązać z przejściem z testu papierowego na komputerowy.
Polska jest pod względem liczby zdolnych uczniów w naukach przyrodniczych czwartą siłą Unii Europejskiej. Nasi gimnazjaliści stanowią 7% najzdolniejszych uczniów w UE. Wysoka jakość kształcenia w Polsce powoduje, że przebijamy pod tym względem kraje z większą liczbą ludności, takie jak Włochy czy Hiszpania.
W gimnazjum chłopcy uzyskali lepsze wyniki w matematyce i naukach przyrodniczych, podobnie jak w większości krajów OECD i UE. W czytaniu znacznie lepsze wyniki mają dziewczęta. Szczególnie duża jest przewaga dziewcząt w czytaniu wśród uczniów słabszych, gdzie znacznie więcej chłopców nie osiąga podstawowego poziomu umiejętności
Młodzi Polacy posiadają umiejętności na poziomie wyższym niż średnia europejska. Polacy w wieku 16-19 lat posiadają umiejętności czytania ze zrozumieniem znacząco wyższe niż średnio w Europie, a pod względem umiejętności matematycznych są blisko tej średniej.
Umiejętności dorosłych Polaków nie różnią się od średniej europejskiej lub są poniżej niej. Dorośli Polacy szczególnie słabo wypadają w zakresie umiejętności matematycznych.

Nauczanie i stosunek do nauk przyrodniczych

Ponad 2/3 polskich uczniów bardzo rzadko lub nigdy nie korzysta z laboratorium na lekcjach przyrody i jest to najwięcej w krajach Unii Europejskiej. Średnio w krajach OECD tylko co trzeci uczeń deklaruje brak lekcji w laboratorium.
Jedynie 47% polskich 15-latków zadeklarowało, że na większości lub na każdej lekcji nauczyciel tłumaczy związek przekazywanej wiedzy z życiem codziennym.
Polscy 15-latkowie coraz częściej deklarują, że lubią uczyć się przedmiotów przyrodniczych. Polska i Irlandia odnotowały największy przyrost wskaźnika przyjemności w poszerzaniu swojej wiedzy w obszarze przedmiotów przyrodniczych. Jednocześnie polscy uczniowie rzadziej deklarują zainteresowanie konkretnymi zagadnieniami z zakresu nauk przyrodniczych.
Dzięki jednolitemu programowi w gimnazjum, w Polsce nie ma różnic w dostępie do nauczania nauk przyrodniczych. W wielu krajach uczniowie słabsi i ze słabiej wykształconych rodzin mają mniej lekcji lub nie uczą się wcale przedmiotów przyrodniczych.

Nierówności, dyscyplina i relacje społeczne w szkole

Polskie szkoły mają wysoki stopień spójności, wyższy niż średnia dla państw UE. Wyniki polskich gimnazjów są do siebie zbliżone, a różnice pod względem statusu społeczno-ekonomicznego uczniów są mniejsze niż przeciętnie w OECD. Polskie szkoły podstawowe rzadziej dzielą uczniów na klasy ze względu na ich pochodzenie.
Co piąty polski 15-latek czuje się outsiderem w szkole. Niskie poczucie przynależności do szkoły naszych uczniów powoduje, że pod tym względem Polska zajmuje dalekie miejsce.
Tylko co trzeci uczeń szkoły podstawowej w Polsce deklaruje, że lubi do niej chodzić. Średnio w krajach uczestniczących w badaniu TIMSS ponad połowa uczniów lubi chodzić do szkoły.
Polscy 15-latkowie znacznie częściej niż w innych krajach deklarują, że nie lubią współpracować. Mają też przeciętną ocenę wartości współpracy.
Polscy 15-latkowie czują się „przeciętnie” szczęśliwi. Ich zadowolenie z życia jest bliskie średniemu poziomowi w krajach OECD.
Polscy uczniowie opuszczają zajęcia podobnie często jak wskazuje średnia w krajach UE. W Polsce opuszczanie zajęć jest równie częste wśród uczniów z rodzin słabiej i lepiej wykształconych.
Wielu polskich uczniów spóźnia się na zajęcia. Ten wskaźnik jest u nas najwyższy w Unii Europejskiej i wyraźnie powyżej średniej dla UE. Co ciekawe, na zajęcia spóźniają się częściej uczniowie z rodzin o wyższym statusie społeczno-ekonomicznym. To wyjątkowa sytuacja, gdyż w większości państw to mniej zamożni uczniowie częściej się spóźniają.

Jakość edukacji, kontynuowanie nauki i dalsza kariera

Poziom wiedzy i umiejętności polskich uczniów jest coraz wyższy, ale powszechność studiów wyższych powoduje, że poziom przeciętnego studenta uległ obniżeniu. Gdyby w Polsce tak jak na początku lat 90-tych nadal na studia szło jedynie 10% najlepszych uczniów, to przeciętny poziom umiejętności studentów na skali PISA wzrósłby z poziomu 630 punktów do poziomu ok. 650-660 punktów. Powszechność studiów wyższych powoduje, że średni poziom umiejętności studentów spadł do 580-590 punktów.
Od 2000 roku Polska odnotowała jeden z największych wzrostów umiejętności 15-latków w badaniu PISA. Największy skok w wynikach uzyskaliśmy po pierwszej edycji PISA w 2000 roku, która objęła jeszcze uczniów przed reformą z 1999 roku, a więc uczniów liceów, techników i szkół zawodowych. Dodatkowy rok kształcenia w gimnazjach miał szczególnie pozytywny wpływ na byłych uczniów szkół zawodowych. Wpływ ten jest trwały i obecni uczniowie szkół zawodowych w wieku 16 i 17 lat mają wyższe umiejętności niż przed wprowadzeniem gimnazjów.
Dodatkowe badania na rynku pracy pokazują, że uczniowie, którzy mieli szansę uczęszczania do gimnazjum mają przeciętnie 2-3% wyższe prawdopodobieństwo znalezienia zatrudnienia i zarabiają o 3-4% więcej niż osoby, które spędziły 8 lat w szkole podstawowej. Przekłada się to na wzrost zatrudnienia o ok. 4-5 tys. osób w każdym roczniku byłych uczniów i średni wzrost wynagrodzeń o ok. 60 złotych w każdym miesiącu.
Polscy 15-latkowie rzadziej niż ich rówieśnicy z innych państw widzą siebie jako inżynierów i pracowników związanych z badaniami naukowymi w zakresie nauk ścisłych i o życiu. Tylko 6,4% planuje taką karierę w Polsce w porównaniu ze średnio 7,6% uczniów w Unii Europejskiej. Tylko 1,4% 15-latków, w tym niemal wyłącznie chłopcy, oczekuje, że będzie pracować w branży ICT. Zawody medyczne są wśród polskich uczniów częściej wskazywane jako oczekiwana ścieżka kariery, niż zawody inżynieryjne.
Nawet bardzo zdolni 15-latkowie rzadziej planują karierę związaną z naukami przyrodniczymi. Wśród zdolnych polskich uczniów tylko co trzeci planuje taką karierę w porównaniu z ponad 40% średnio w UE czy blisko 60% w Portugalii.